نام های حضرت فاطمه زهرا ( سلام  الله علیها )

س1: چه ارتباطی میان اسم و مسمی وجود دارد ؟ و یا به عبارتی دیگر چه تناسبی بین یک اسم و شخصی که به آن نامگذاری شده است ، وجود دارد ؟

ج: بسم الله الرحمن الرحیم، الحمد لله رب العالمين وصلى الله على سيدنا أبي القاسم محمد وعلى آله الطيبين الطاهرين.

در بسیاری از اوقات هنگامی که نامی برای شخصی انتخاب می شود بین آن اسم  و آن شخص تناسبی لحاظ نمی شود ، مانند قرار دادن نام (کریم ) بر شخصی که بخیل است ، و یا نامگذاری یک شخص به نام (خالد) در حالی که او فانی است ، و یا ممکن است شخصی ( عبدالله ) نامگذاری شود در حالی که او بنده شیطان و هواهای نفسانی خویش است ، در اینگونه نامگذاری ها ارتباطی میان اسم و مسمی لحاظ نمی شود ، بلکه اسم صرفا اشاره کننده به مسمی است تا با آن شناخته شود .

اما همانطور که امیر المؤمنین (ع) می فرماید اسم حقیقی با مسمی تطابق دارد ، حضرت هنگامی که چگونگی تأسیس علم نحو را برای ابو الأسود دؤلی بیان می کرد ، اسم را اینگونه تعریف کرد : (اسم آن چیزی است که از مسمی خبر می دهد) یعنی بیان کننده مسمی است ،همانگونه که نام یک کتاب حکایت از محتویات آن دارد ، به همین جهت نویسنده برای نامگذاری یک کتاب تأمل فراوانی می کند ؛ زیرا آن نام عصاره ای از تمام مطالبی است که در آن کتاب مطرح می شود .

س2: آیا نامگذاری فرزندان در شریعت اسلامی مورد توجه قرار گرفته است ؟

ج: نام یک شخص بر رفتار، شخصیت و حالت روانی آن فرد تأثیر گذار است ، یک نام زیبا به شخصی که به آن نام گذاری شده اعتماد به نفس می دهد ، و باعث می شود در جامعه حضوری فعال داشته باشد ، و بالعکس آنطور که روانشناسان و جامعه شناسان می گویند  اگر اسم نامناسبی برای فردی انتخاب شود ، این مسأله بر روی اعتماد به نفس آن شخص تأثیر منفی خواهد داشت ، و این احساس را به او القاء می کند که در جامعه پذیرفته نیست ، خصوصا اگر مورد تمسخر دیگران نیز قرار بگیرد ، که در نتیجه باعث منزوی شدن او از جامعه و یا منجر به صدور یک واکنش نادرست از او در برابر دیگران می شود . 

یک نام ممکن است در شکل گیری شخصیت یک فرد و رفتار او تأثیر گذار باشد ؛ چرا که آن شخص سعی می کند رفتاری متناسب با نامی که برای او انتخاب شده داشته باشد ، مانند کسی که نامش ( محمد ) و یا ( علی ) است ، که سعی می کند حرمت این نام را نگه دارد ، و یا اینکه دختری که نامش را فاطمه قرار داده اند سعی می کند امانتدار خوبی برای این اسم باشد ، و بالعکس اگر رفتاری در شأن این نامهای مبارک نداشته باشند ، دیگران از آنها انتقاد می کنند. به عنوان مثال هنگامی که دختری حجاب خود را رعایت نمی کنند و یا به اصول دینی پایبند نیست به او گفته می شود که نامت فاطمه یا زینب است و باید حرمت این نام را نگه داری . شاید یکی از عوامل تأثیر گذار بر شخصیت خشن ، سرکش و بی رحم صدام نام او باشد .

به همین جهت شارع مقدس یکی از حقوق فرزندان بر والدین خود را انتخاب نام نیکو قرار داده است ، از امام کاظم ( علیه السلام) روایت شده است ، که می فرمایند : ( اولین احسانی که پدر بر فرزند خویش می کند انتخاب نام نیکو برای اوست ، پس هر یک از شما باید  نامی نیکو را برای فرزند خویش انتخاب کند) ، همچنین حضرت امام جعفر صادق (ع) می فرماید : ( پیامبر (ص) در وصیت به امیرالمؤمنین (ع) می فرماید : ای علی حق فرزند بر والدین خویش این است که نام نیک برای او انتخاب کنند و او را بدرستی تربیت کنند و او را در کاری مناسب و پسندیده قرار دهند) از ظاهر روایات چنین بدست می آید که انتخاب اسم حتی در روز قیامت نیز اثر گذار است ، از حضرت امام صادق ( علیه السلام) نقل است که می فرماید: ( رسول خدا ( صلی الله علیه و آله ) می فرماید : نام های خود را به خوبی انتخاب کنید ؛ چرا که در روز قیامت اینگونه صدا زده می شوید که ای  فلان فرزند فلان بلند شو و به سوی نور خود حرکت کن ،  و ای فلان فرزند فلان بلند شو ، هیچ نوری برای تو نیست ).

اصحاب رسول خدا ( صلی الله علیه و آله ) عادت داشتند هنگامی که فرزندی برای آنها متولد می شد آن را به نزد رسول خدا ( صلی الله علیه وآله ) می آوردند تا او را نامگذاری کند و برای او نام نیک انتخاب کند ، و امیدوار بودند که فرزندشان در آینده مطابق با نامی که رسول خدا ( صلی الله علیه و آله) برای او انتخاب کرده ، رفتار کند . حاکم نیشابوری صاحب المستدرک علی الصحیحین از عبدالرحمن بن عوف روایت می کند ( هر گاه برای کسی فرزندی متولد می شد آن را به نزد پیامبر ( صلی الله علیه و آله ) می آورد تا برای او دعا کند ، در یک روز مروان بن حکم را به نزد پیامبر آوردند ، و پیامبر در مورد ایشان فرمود : او مارمولک ملعون پسر ملعون است ) مانند این روایت در منابع ما نیز از اهل البیت ( علیهم السلام ) روایت شد ه است .

س3: آیا نامهای مستحبی وجود دارد تا والدین فرزندان خود را به آنها نامگذاری کنند ؟

ج: بهترین اسم ها ، نام پیامبر و اهل بیت ایشان ( صلوات الله علیهم اجمعین ) است ؛ چرا که دارای معانی بسیار زیبایی هستند وعلاوه بر این اهل بیت (ع) نیز به آنها تأکید کرده اند ، ازحضرت امام صادق (ع) روایت شده که می فرماید : ( رسول خدا (ص) می فرماید : هر کس سه پسر برای او متولد شد و یکی از آنها را محمد نامگذاری نکند به من جفا کرده است )  و همچنین از امام رضا (ع) روایت شده که می فرماید : ( رسول خدا (ص) می فرماید : اگر فرزند خود را محمد نام نهادید ، در مجالس خود او را در جای مناسب قرار دهید و هیچ گاه با تندی با او برخورد نکنید ) و همچنین حضرت امام صادق (ع) می فرماید : ( بدان هیچ جایی در زمین نیست که در آن اسم محمد باشد و هر روز مورد تقدیس قرار نگیرد ) . حضرت امام حسین (ع) می فرماید : ( اگر برای من صد فرزند حاصل شود دوست دارم همه آنها را علی نام بگذارم ) ، مردی که دختری برای او متولد شده بود به نزد امام صادق (ع) آمد ، حضرت پرسید : او را چه نام نهاده ای ؟ آن مرد گفت: فاطمه ، حضرت (ع) فرمود : ( آه آه آه سپس دستش را بر پیشانی او گذاشت – تا اینکه گفت – اگر او را فاطمه نام نهادی هیچ گاه او را دشنام و لعنت مکن و او را نزن ).

نامگذاری فرزندان با نام اهل بیت ( علیهم السلام ) دارای فواید متعددی است که از جمله آنها تبعیت از سفارشات ائمه معصومین (علیهم السلام) و برکت برای همه خانواده آن فرزند است ، و باعث زنده شدن یاد آن بزرگواران ( علیهم السلام) می شود و مقابله با کسانی است که سعی داشتند با استفاده از ابزار مختلف یاد و نام آنها را از ذهن ها پاک کنند به طوری که حتی از نامگذاری فرزندان به نام علی جلوگیری می کردند ، این یکی از وجوهی است که درحدیث امام حسین (ع) آمده بود ، در واقع این کار همچنین باعث نصرت و یاری اهل بیت (ع) و اعلام وفاداری به آن حضرات می شود بگونه ای که عدم نامگذاری به نام آنها را جفا در حق ایشان برشمرده اند ، علاوه بر موارد ذکر شده این نامها ، از جمله نامهای زیبایی هستند که به صاحب خود قدر و منزلت ، آرامش و سعه صدر عطا می کنند .

و بالعکس نام دشمنان اهل بیت ( علیهم السلام ) مورد مذمت و نکوهش قرار گرفته است ، مانند نام معاویه که در عربی نام صدای سگ است و پدر او که صخر بن حرب نام دارد و از این قبیل نام هایی که برای شنونده مشمئز کننده و تنفر آمیز هستند .

س4- به صاحب این مناسبت یعنی حضرت فاطمه زهرا (س) باز می گردیم ، آن حضرت چند اسم داشتند؟

ج: اگر مقصود از اسم ، اسم ذات باشد ، نام آن حضرت همانطور که در خطبه معروف خود فرمود فاطمه است (ای مردم: بدانید که من فاطمه و پدرم محمد ( صلی الله علیه و آله ) است ) ، اما اگر مقصود از اسم اعم از اسم ذات باشد در اینصورت شامل القاب مانند زهرا ( علیه السلام ) و کنیه ها مانند ام ابیها نیز می شود ، با این لحاظ آن حضرت دارای نام های متعددی خواهد بود .

در مورد تعداد این نام ها در روایات اختلاف نظر وجود دارد ، در کتابهای شیخ صدوق مانند امالی و علل الشرایع و خصال از حضرت امام صادق (ع) نقل شده که می فرماید : برای فاطمه نزد خداوند متعال نه نام وجود دارد ، فاطمه ، صدیقه ، مبارکه ، طاهره ، زکیه ، راضیه ، مرضیه ، محدثه و زهرا ) ([1]) سپس فرمود : آیا می دانی تفسیر معنای فاطمه چیست ؟ گفتم سرورم معنای آن چیست؟ آن حضرت فرمود : یعنی از شر دور شده است) و در حدیثی دیگر از امام صادق (ع) نقل است که می فرماید : ( هر کس فاطمه را آنگونه که حق اوست بشناسد شب قدر را درک کرده است ، و بدین علت او را فاطمه نامیدند که خلایق از معرفت او عاجر مانده اند )،  همچنین از ابوهریره نقل است که می گوید : ( فاطمه بدین علت فاطمه نامگذاری شد که محبان او از آتش دور شده اند ) .

روایات دیگری وجود دارند که به تعداد بیشتری از نام های حضرت زهرا (س) اشاره می کنند ، برخی از این روایات بیست نام را برای آن حضرت بیان کرده اند و برخی دیگر تا 99 نام را برای آن حضرت برشمرده اند . البته این مساله روشنی است ؛ چرا که روایت قبلی شامل نام های مشهور آن حضرت مانند: کوثر ، ام ابیها و غیره نمی شود ، ابن شهر آشوب در المناقب می گوید : ( آنچه در روایات آمده صحیح است (که برای فاطمه بیست نام است و هر یک از آنها بر فضیلتی دلالت می کند) همچنین ابن بابویه در کتاب مولد فاطمه (س) نیز به این نکته اشاره می کند)([2]) .

اختلاف در تعداد نام های ذکر شده در روایات را باید اینگونه فهمید که این روایات در صدد بیان تمام نام های آن حضرت نیستند ، بلکه روایت اول بیان کننده نام هایی است که خداوند متعال برای آن حضرت برگزیده است ، و روایت دوم بیان کننده نام هایی است که کاشف از فضایل و صفات کمالی آن حضرت است بدین صورت که هر اسم حاکی از فضیلتی از فضایل آن حضرت است  و نافی نام های دیگری نیست .

نصوص زیارتی آن حضرت متضمن بسیاری از نام های ایشان هستند ،  یکی از علما اعلام شعری را در رابطه با نام های حضرت زهرا (س) سروده است :

( القاب حضرت زهرا (س) در قرآن کریم ذکر شده اند .. و می توان آنها را در کتب صحابه نیز یافت)

( معصومه ، رضیه ، مرضیه ، صدیقه ، میمونه و زکیه از جمله القاب آن حضرت به شمار می روند)

(آن حضرت  دارای صفاتی است که از پدر خویش به ارث برده .. که یکی از آنها محدثه است)

(و همچنین دره ، بیضاء ، مبارکه .... و سرور زنان عالم بدون شریک است )

(یکی از کنیه های ایشان ام ابیها است ... که  باید در معنای آن دقت و اندیشه شود )

س5: آیا این اسامی به معانی خاصی اشاره دارند ؟

ج. این نام ها از خداوند متعال و پیامبر گرامی (ص) و یا از سوی فرزندان معصوم ( علیهم السلام) آن حضرت انتخاب شده اند ، به همین جهت حتما دارای معنای حقیقی هستند ، و همانگونه که در روایت سابق آمده است ( برای فاطمه نزد خداوند متعال نه اسم هست )  مطابق با واقع می باشند ، این نام ها یا حکایت از فضیلتی دارند که آن حضرت به آن متصف است – همانگونه که در حدیث سابق ذکر شد – و یا اینکه صفتی نیکو است که به آن حضرت داده شده است و یا اینکه برای تکریم ایشان مورد استفاه قرار گرفته است ، که همه آنها حاکی از وجود حقایقی مقدس در سرور زنان عالم است ، که در احادیث شریفه معانی آنها بیان شده است .

نام او را طاهره قرار دادند ؛ زیرا از اهل بیت است که در نص قرآن کریم خداوند متعال هر گونه بدی و ناپاکی را از آنها دور کرده است ، و همانطور که در مجمع البیان طبرسی آمده بتول نامگذاری شد به جهت آنکه برای بندگی خداوند متعال از همه چیز منقطع شد ، و یا اینکه از زنان هم عصر خود متمایز شد و یا همانطور که از زمخشری روایت شده از همه زنان امت در فضل و دیانت و عفت و اصل ونسب متمایز گشته است .

آن حضرت کوثر نامیده شد ؛ چرا که عامل تکثیر نسل رسول خدا (ص) و بقای آن است ، فخر رازی در تفسیر سوره کوثر می گوید: (مقصود از کوثر فرزندان ایشان است ؛ چرا که این سوره در رد کسانی نازل شد که پیامبر را به دلیل نداشتن فرزند مسخره می کردند ، به همین جهت معنای سوره اینگونه خواهد بود که خداوند متعال به پیامبر خویش نسلی را عطا خواهد کرد که در طول زمان ادامه پیدا می کند).

در کتاب اصول کافی از حضرت امام کاظم (ع) روایت شده که می فرماید : ( همانا فاطمه (س) صدیقه شهیده است ) ، همچنین ایشان به نقل از رسول خدا (ص) می فرماید : ( ای علی من فاطمه دخترم را به چند چیز سفارش کرده ام و به اوگفته ام که آنها را به تو بگوید پس به آنها عمل کن ، چرا که او صادق و بسیار راستگو است ) .

از دیگر القاب آن حضرت (ام الهناء) است و بدین معناست که آن حضرت سرمنشاء هر شادی در دنیا و آخرت است . [4]

س6: از میان نام هایی که برای حضرت زهرا ذکر کرده اید ( ام ابیها ) توجه مرا جلب کرده است ، لطفا توضیحی در رابطه با این نام بفرمایید ؟

ج: این کنیه برای حضرت زهرا ( علیها السلام) از طرق عامه و خاصه نقل شده است ، به عنوان مثال از طرق عامه طبرانی در المعجم الکبیر به نقل از مصعب بن عبدالله زبیری و ابن اثیر در اسد الغابه ، و ابو الفرج در مقاتل الطالبین و ابن حجر در الاصابه و تهذیب التهذیب و در کتاب تاریخ مدینه دمشق نقل شده است ، و یکی از مشهورترین کنیه های حضرت زهرا ( علیها السلام) است .

این کنیه را پدر ایشان رسول خدا ( صلی الله علیه وآله ) انتخاب کرده است که ممکن است دارای علل مختلفی باشد .

1-                محبت و عشقی که فاطمه (س) نسبت به پدر خود (ص) داشت همانند محبتی است که مادر به فرزند خود دارد ، البته باید توجه کرد که این محبت صرفا مبتنی بر یک احساس نبود بلکه حاصل از معرفت تامی بود که با مقام قدسی آن حضرت تناسب کامل داشت .

2-                یکی از معانی ام ، اصل و ریشه یک چیز است ، و همانطور که در این آیه شریف آمده ( وَإنَّهُ في أُمِّ الكِتابِ لَدَينا) (الزخرف:4) ام الکتاب به معنای اصل کتاب یعنی لوح محفوظ است ، بر همین اساس حضرت زهرا (س) نیز اصل پدر خویش است ؛ زیرا  تمام نسل پیامبر (صلی الله علیه وآله ) و امتداد آن تا روز قیامت از ایشان است ، و همچنین اصل و سر منشأ امتداد رسالت پیامبر اسلام ( صلی الله علیه وآله ) تا روز قیامت است ؛ چرا که با فداکاری و موضع گیری های خود اسلام اصیل را از تحریف و انحراف حفظ کرد .

3-                همچنین ام بر عصاره و مجمع محتویات یک چیز اطلاق می شود ، به عنوان مثال مغز انسان ( ام الرأس) نام دارد و به همین جهت در عربی گفته می شود که (ضربه علی ام رأسه) یعنی ضربه ای را به مغز او وارد کرده است ، و بر همین اساس مکه ام القری نام دارد و سوره حمد ام الکتاب نامیده می شود ؛ چرا که مشتمل بر تمام مبادئ عام قرآن کریم است ، حضرت زهرا (س) نیز بدین جهت ام أبیها است ، که جامع صفات پدر خود است ، و اصحاب پیامبر (ص) و همسران ایشان همگی نسبت به این مساله گواهی داده اند ، عائشه می گوید : ( هیچکس را همانند فاطمه شبیه پیامبر (ص) در سخن گفتن و در نشست و برخاست ندیده ام ).([5])

1-     ممکن است یکی از عللی که رسول خدا (ص) این کنیه را برای آن حضرت انتخاب کرده است این باشد که مانع تصور نادرست بعضی از همسران خود شود ، که با توجه به این آیه مبارکه { پیغمبر اولی و سزاوارتر به مؤمنان است از خود آنها و زنان او مادران مؤمنان هستند }[6]. خود را مادران مؤمنان می دانستند و تصور می کردند که نسبت به فاطمه دارای مقام و منزلت بالاتری هستند . به همین جهت  پیامبر (ص) کنیه ام ابیها را برای فاطمه (س) انتخاب کرد تا همسران ایشان بدانند که فاطمه بر همه آنها مقدم است .

درست همانند روزی که بین مهاجرین و انصار عقد اخوت را بست ، و هیچ کس را برای اخوت علی انتخاب نکرد ، هنگامی که امیر المؤمنین (ع) از ایشان در این رابطه پرسید ، حضرت (ص) جواب داد: تو را برای خود انتخاب کرده ام و عقد اخوت را با او بست .

س7: آیا این نام های مبارک متضمن درسهایی برای ما هستند؟

ج: خداوند متعال می فرماید: [وَلِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلَى وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ] (النحل:60) ، آن مثل اعلی که بایستی هدف غائی ما قرار گیرد خداوند تبارک و تعالی است ، لذا در روایت شریفه آمده ( تخلقوا بأخلاق الله : خود را با اخلاق الهی آراسته کنید) یعنی تلاش کنید تا به اوصاف الهی که اسمای حسنای خداوند حاکی از آنها هستند ، متصف شوید . خداوند متعال می فرماید: {نامهاى نيكو به خدا اختصاص دارد پس او را با آنها بخوانيد}[7] فادعوه را می توان به دو شکل تفسیر کرد:  معنای اول صدا کردن خداوند متعال همانطور که هر شخص را با نام او صدا می زنند ، و تفسیر دوم می تواند به معنای دعا کردن و توسل به خداوند متعال از طریق اسمای مبارک الهی باشد ، که دعاهای وارده از سوی معصومین مملو از این اسمای متبرکه هستند مانند دعای کمیل (اللهم إني أسألك برحمتك التي وسعت كل شيء وبقوتك التي قهرت بها كل شيء) و دیگر دعاهای مبارک.

اسمای حسنی بیانگر آن قله کمالی هستند که انسان برای رسیدن به آن تلاش می کند ، و اهل البیت ( ع) با فضایل ، اخلاق و سیره زندگیشان در روی زمین یکی از مظاهر صفات الهیه به شمار می روند ، به همین جهت نامهای ایشان به صورت مجازی و اتفاقی انتخاب نشده بلکه آن حضرات مصداق حقیقی این نام ها هستند .

بر همین اساس نام های حضرت زهرا (س) بیانگر ویژگی ها و صفاتی هستند که می توانند به عنوان الگویی نیکو برای طالبان کمال و سعادت معرفی شوند.

به عنوان مثال از نام فاطمه انسان یاد می گیرد چگونه خود از گناه و شر و انحراف حفظ کند ، و از نام (صدیقه) صداقت و راستگویی را یاد می گیرد ، واز نام (طاهره ) چگونگی تطهیر نفس از هواهای نفسانی و طمع را الهام می گیرد ، همچنین یاد می گیرد چگونه قلب خود را از کینه و حسد و دیگر رذایل اخلاقی پاک کند ، و از نام (راضیه) اطمینان و رضایت به قضا و قدر الهی را بدست می آورد ، و با نام ( مبارکه ) تلاش می کند تا وجود خود مایه خیر و برکت و سخنان خود را مایه هدایت و اصلاح مردم قرار دهد ، همانگونه که در قرآن کریم آمده است : {و هر جا كه باشم مرا با بركت‏ ساخته}[8]، دیگر نام های مبارک آن حضرت  نیز به همین صورت الهام بخش باشند ،  آنچه گفته شد به صورت مختصر بود و الا می توان در رابطه با هر یک از این نام ها به صورت مفصل سخنان زیادی را بیان کرد ، درست همانند کتاب ( شکوی القرآن ) که در آن در رابطه با صفات قرآن و معانی و آثار آن سخن گفته ایم .

س8: با توجه به آنچه که بیان شد باید گفت حضرت زهرا ( س) نه تنها برای زنان بلکه برای مردان نیز الگو خواهد بود ؟

ج. بله این درست است و آن حضرت (س) این چنین است ، بلکه ایشان حجت الهی بر همه مخلوقات هستند ، در این رابطه از امام حسن عسکری (ع) روایت شده که می فرماید: ( ما حجت خدا بر مخلوقات هستیم ، و مادر ما فاطمه حجت خدا بر ما است )[9] . ائمه معصومین همواره افتخار می کردند که فرزندان فاطمه زهرا هستند و به صورت علنی آن را اعلام می کردند ، و این در حالی است که امام معصوم به هیچ کس افتخار نمی کند مگر اینکه شخصیتی نمونه و الگویی برای جهانیان باشد ، حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه) در این رابطه در یکی از نامه های خود می فرماید: (دختر رسول خدا (ص) برای من الگویی نیکو است ).[10]